Πριν από 20 χρόνια ο Václav Havel (που πέθανε σήμερα) έβγαλε ένα λόγο για τους πειρασμούς της εξουσίας. Το κείμενο αυτό θυμάμαι ότι δημοσιεύθηκε τότε στο Βήμα. Γίνεται σε μια εποχή πριν το ίντερνετ και δεν μπόρεσα να βρω κάποια ελληνική εκδοχή του. Νομίζω ότι είναι ένα ενδιαφέρον κείμενο, βρήκα μια αγγλική εκδοχή του την οποία προσπαθώ να μεταφράσω στη συνέχεια.
Για την ακρίβεια πρόκειται για την ομιλία του Václav Havel, προέδρου τότε της Τσεχοσλαβακίας κατά την παραλαβή του βραβείου Sonning, στις 28/5/1991 στην Κοπεγχάγη. Το βραβείο Sonning απονέμεται ανά διετία από το πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης για την συμβολή στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.
Οι πειρασμοί της εξουσίας
Το βραβείο με το οποίο με τιμάτε σήμερα απονέμεται συνήθως σε διανοούμενους και όχι σε πολιτικούς. Προφανώς μπορώ να χαρακτηριστώ διανοούμενος αλλά την ίδια στιγμή, η μοίρα αποφάσισε να βρίσκομαι - κυριολεκτικά εν μία νυκτί - σε αυτό που ονομάζεται υψηλή πολιτική.
Με την άδειά σας, θα ήθελα να επωφεληθώ απο αυτή την ασυνήθιστη εμπειρία μου και να προσπαθήσω να ρίξω την κριτική ματιά ενός διανοούμενου στο φαινόμενο της εξουσίας, όπως είχα τη δυνατότητα να το παρατηρήσω επί μακρόν, εκ των ενδον και ιδιαίτερα, στην φύση των πειρασμών που παρουσιάζει.
Γιατί οι άνθρωποι έλκονται τόσο από την πολιτική εξουσία και γιατί είναι τόσο απρόθυμοι να την εγκαταλείψουν;
Κατ' αρχήν οι άνθρωποι οδηγούνται στην πολιτική από τις ιδέες για ένα καλύτερο τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας, από την πίστη σε αξίες και ιδανικά, ειλικρινή ή όχι, και την ακαταμάχητη επιθυμία να αγωνιστούν για αυτά και να τα πραγματοποιήσουν.
Δεύτερον, κατά πάσα πιθανότητα παρακινούνται από την φυσική επιθυμία κάθε ανθρώπου για αυτο-επιβεβαίωση. Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς ένα πιο ελκυστικό τρόπο να επιβεβαιώσει την ύπαρξή του και τη σημασία της από αυτόν που προσφέρει η πολιτική εξουσία; Στην ουσία, σου προσφέρει μια τεράστια ευκαιρία να αφήσεις το σημάδι σου, με την ευρύτερη έννοια, στο περιβάλλον σου, να διαμορφώσεις τον κόσμο γύρω σου με τις δικές σου αντιλήψεις και να απολαβάνει το σεβασμό που κάθε πολιτικό αξίωμα σχεδόν αυτόματα παραχωρεί σε αυτό το κατέχει.
Τρίτον, πολλοί άνθρωποι έλκονται από την πολιτική εξουσία και είναι τόσο πρόθυμοι να συμμετάσχουν εξαιτίας όλων των παράπλευρων οφελημάτων που συνδέονται με αυτή και είναι απαραίτητο μέρος της πολιτικής ζωής – ακόμη και στις πιο δημοκρατικές συνθήκες.
Έχω παρατηρήσει, ότι πάντα αυτές οι τρείς κατηγορίες κινήτρων συνυφαίνονται με περίπλοκους τρόπους και μερικές φορές είναι σχεδόν αδύνατο να καθοριστεί ποια από αυτές κυριαρχεί. Η δεύτερη και η τρίτη ομάδα κινήτρων συνήθως μπορεί να συμπεριληφθει στην πρώτη. Ποτέ δεν συνάντησα έναν πολιτικό που θα παραδεχόταν δημόσια ή κατ' ιδίαν, ότι επιδίωκε ένα αξίωμα γιατί ήθελε να επιβεβαιώσει την σημασία του ή εξ αιτίας των προνομίων που ακολουθούν την πολιτική εξουσία. Αντίθετα, επαναλαμβάνουμε ξανά και ξανά ότι εμείς δεν ενδιαφερόμαστε για την εξουσία ως τέτοια, αλλά για ορισμένες αφηρημένες αξίες. Λέμε ότι είναι μόνο η αίσθηση ευθύνης προς την κοινωνία που μας υποχρεώνει να αναλάβουμε το βάρος του δημόσιου αξιώματος. Μόνο Θεός ξέρει αν αυτό είναι αλήθεια, ή απλά ένας εύσχημος τρόπος να δικαιολογήσουμε στο κοινό και στον εαυτό μας τον πόθο μας για εξουσία και την ανάγκη μας να επιβεβαιώθουμε μέσα από την εξουσία και την επιροή της.
Η κατάσταση γίνεται περιπλοκότερη διότι η ανάγκη για αυτο-επιβεβαίωση δεν είναι ουσιαστικά κάτι μεμπτόν. Είναι εγγενώς ανθρώπινο κίνητρο και δύσκολα μπορώ να φανταστώ έναν άνθρωπο που δεν επιθυμεί αναγνώριση, επιβεβαίωση και μια απτή απόδειξη της ύπαρξής του.
Είμαι από τους ανθρώπους που θεωρούν τη θητεία τους σε πολιτικά αξιώματα, ως έκφραση της ευθύνης και του καθήκοντος προς το σύνολο της κοινωνίας, ακόμα και ως ένα είδος θυσίας. Όμως, παρατηρώντας άλλους πολιτικούς, τους οποίους γνωρίζω πολύ καλά και δηλώνουν ακριβώς το ίδιο, αισθάνομαι υποχρεωμένος να εξετάζω ξανά και ξανά τα δικά μου κίνητρα και να αναρωτιέμαι αν κοροϊδεύω τον εαυτό μου. Άραγε, μπορώ να μην ανησυχώ ότι ενδιαφέρομαι για την ικανοποίηση μιας υφέρπουσας επιθυμίας αυτοεπιβεβαίωσης – μιας επιθυμίας να αποδείξω ότι σημαίνω κάτι και συνεπώς έχω κάποια αξία - και όχι για το δημόσιο συμφέρον; Εν ολίγοις, έχω αρχίσει να αμφιβάλλω για τον εαυτό μου. Για να είμαι ακριβής, η μέχρι στιγμής εμπειρία μου από την πολιτική και τους πολιτικούς επιβάλει να είμαι λίγο πιο υποψιασμένος. Στην πραγματικότητα κάθε νέο βραβείο που λαμβάνω με αναγκάζει να γίνομαι λίγο πιο καχύποπτος.
Η τρίτη κατηγορία κινήτρων για πολιτική εξουσία - η επιθυμία για τα προνόμια που έρχονται με την εξουσία, ή απλά ο εθισμός σε αυτά - αξίζει ιδιαίτερης προσοχής. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πόσο σατανικοί είναι οι πειρασμοί της εξουσίας. Μπορούμε να το παρατηρήσουμε καλύτερα μεταξύ εκείνων που δεν είχαν προηγούμενη συμμετοχή στην εξουσία. Συνηθίζαμε να καταδικάζουμε τους ισχυρούς για την απόλαυση των προνομίων της εξουσίας που βαθαίνουν το χάσμα μεταξύ αυτών και του λαού. Τώρα εμείς οι ίδιοι είμαστε στην εξουσία. Αρχίζουμε, ανεπαίσθητα αλλά επικίνδυνα να αντιγράφουμε κάποιες από τις συμπεριφορές των προκατόχων μας. Μας ενοχλεί, μας αναστατώνει αλλά ανακαλύπτουμε ότι απλά δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να δώσουμε ένα τέλος σε αυτό.
Θα σας δώσω μερικά παραδείγματα.
Δεν είναι λογικό για έναν υπουργό να χάσει ένα υπουργικό συμβούλιο που θα συζητήσει ένα νόμο που θα επηρεάσει τη χώρα γις τις επόμενες δεκαετίες γιατί έχει πονόδοντο και περιμένει όλο το απόγευμα στον οδοντίατρο να έρθει η σειρά του. Έτσι, επειδή ενδιαφέρεται για την χώρα του, κανονίζει να έχει την φροντίδα ενός άλλου οδοντίατρου στον οποίο δεν θα πρέπει να περιμένει τη σειρά του.
Δεν είναι λογικό για ένα πολιτικό να χάσει μια σημαντική συνάντηση με ένα ξένο ομόλογό του απλώς και μόνο γιατί καθυστέρησε εξ αιτίας των προβλημάτων των μέσων μαζικής μεταφοράς. Έτσι - επειδή ενδιαφέρεται για την χώρα του - φροντίζει να έχει κρατικό αυτοκίνητο και οδηγό.
Σίγουρα δεν είναι λογικό για έναν πρόεδρο ή έναν πρωθυπουργό να χάσουν μια συνάντηση γιατί το αυτοκίνητο τους παγιδεύτηκε στο μποτιλιάρισμα, έτσι, έχουν το δικαίωμα να παραμερίσουν τους πάντες και να παραβιάσουν τους ερυθρούς σηματοδότες με την ανοχή της αστυνομίας.
Σίγουρα δεν έχει νόημα για έναν πολιτικό να σπαταλάει πολύτιμο χρόνο ιδροκοπώντας στην κουζίνα και μαγειρεύοντας για ένα επίσημο γεύμα. Έτσι, έχει μάγειρα και σερβιτόρους που θα τα κάνουν όλα αυτά στη θέση του.
Σίγουρα δεν έχει νόημα για το μάγειρα του Προέδρου της Δημοκρατίας να πάει από κρεοπωλείο σε κρεοπωλείο όπως ένα κανονικός νοικοκύρης σε μια μετασοσιαλιστική χώρα ψάχνοντας για κρέας αρκετά καλό να το προσφέρει σε ένα σημαντικό φιλοξενούμενο. Έτσι γίνονται ξεχωριστές προμήθειες για τους σημαντικούς πολίτες και τους μάγειρές τους.
Σίγουρα δεν έχει νόημα αν ο πρόεδρος ή πρωθυπουργός έπρεπε να ψάξει στο τηλεφωνικό κατάλογο και μετά να καλεί ξανά και ξανά μέχρι να επικοινωνήσει. Πολύ λογικά, τότε, η δουλειά αυτή γίνεται από ένα βοηθό.
Να συνοψίσουμε: θα πάω σε ένα γιατρό ειδικά για μένα, δεν οδηγώ ο ίδιος και ο οδηγός μου δεν χρειάζεται να αδημονεί οδηγώντας με ρυθμούς χελώνας για να διασχίσει την Πράγα. Δεν χρειάζεται να μαγειρεύω, δεν χρειάζεται ούτε καν να παίρνω τηλέφωνο όταν θέλω να μιλήσω σε κάποιο.
Με άλλα λόγια, είμαι στον κόσμο των προνομίων, των εξαιρέσεων και των παράπλευρων οφελημάτων. Είμαι στο κόσμο των vips που σταδιακά χάνουν το λογαριασμό, πόσο κάνει το βούτυρο, πόσο κοστίζει το εισιτήριο του λεωφορείου, πόσο κάνει ένας καφές, πως οδηγούν, πως τηλεφωνούν. Και βρίσκομαι στο μεταίχμιο του κόσμου των παχιών κομμουνιστικών αγελάδων που κατέκρινα όλη μου τη ζωή.
Το χειρότερο απ' όλα είναι ότι κάθε τι έχει την δική του ακαταμάχητη λογική. Θα ήταν γελοίο και υποτιμητικό για μένα να χάσω μια συνάντηση που θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της χώρας μου επειδή έπρεπε σαν πρόεδρος να περιμένω στην ουρά του οδοντίατρου, στην ουρά του χασάπη, να προσπαθώ να τηλεφωνήσω στο εξαθλιωμένο τηλεφωνικό σύστημα της Πράγας ή να προσπαθώ μάταια να βρώ ταξί στην Πράγα όταν προφανώς δεν μοιάζω για δυτικός και συνεπώς δεν έχω δολάρια.
Αλλά πού σταματά η λογική και αντικειμενική ανάγκη και αρχίζουν οι δικαιολογίες; Που σταματάει το ενδιαφέρον για το συμφέρον της χώρας και αρχίζει η αγάπη για τα προνόμια; Καταλαβαίνουμε και είμαστε σε σε θέση να αναγνωρίζουμε τη στιγμή που παύουμε να ασχολούμαστε με τα συμφέροντα της χώρας και αρχίζουμε να ενδιαφερόμαστε για τα δικά μας συμφέροντα τα οποία δικαιολογούμε παρουσιάζοντάς τα σαν συμφέροντα της χώρας;
Ανεξάρτητα από την καθαρότητα των αρχικών μας προθέσεων, απαιτείται υψηλός βαθμός αυτογνωσίας και διακριτική απόσταση για κάποιον σε θέση εξουσίας – όσο καλός κι αν ήταν στο ξεκίνημά του – για να αναγνωρίσει αυτή το σημείο. Εγώ δίνω ένα διαρκή και μάλλον ανεπιτυχή αγώνα εναντίων των προνομίων που απολαμβάνω και δεν θα τολμούσα να πω ότι μπορώ να ξεχωρίζω αυτό το σημείο με σαφήνεια. Θα συνηθίσετε τα πράγματα και σταδιακά, χωρίς να το καταλάβετε, μπορεί να χάσετε την κριτική σας ικανότητα.
Επαναλαμβάνω, όντας στην εξουσία είμαι διαρκώς καχύποπτος με τον εαυατό μου. Επιπλέον, κατανοώ καλύτερα αυτούς που χάνουν την μάχη με τους πειρασμούς της εξουσίας. Στην προσπάθεια τους να πείσουν τους εαυτούς τους ότι υπηρετούν αποκλειστικά τη χώρα τους, πείθουν ολοένα και περισσότερο τον εαυτό τους για την ανωτερότητά τους και αρχίζουν να λαμβάνουν ως δεδομένα τα προνόμιά τους.
Υπάρχει κάτι ύπουλο, απατηλό, και διφορούμενο στον πειρασμό της εξουσίας. Από τη μία πλευρά, η πολιτική εξουσία δίνει τη μοναδική ευκαιρία να επιβεβαιώσεις, μέρα με τη μέρα, ότι πραγματικά υπάρχεις, ότι έχεις την αδιαμφισβήτη ταυτότητά σου, ότι με κάθε λέξη και πράξη σου αφήνεις ένα ορατό σημάδι στο κόσμο γύρω σου. Μέσα στην πολιτική εξουσία και σε οτιδήποτε λογικά ανήκει σε αυτή εντοπίζεται ένας τεράστιος κίνδυνος: ενώ προσποιούμαστε ότι επιβεβαιώνουμε την ύπαρξή μας και την ταυτότητά μας, η πολιτική εξουσία στην πραγματικότητα τις καταληστεύει.
Κάποιος που ξεχνάει πως οδηγούν ένα αυτοκίνητο, πως κάνουν ψώνια, φτιάχνουν καφέ, τηλεφωνούν, δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος με αυτόν που ήξερε πως να κάνει αυτά τα πράγματα όλη του τη ζωή. Ένας ανθρωπος που δεν είχε αντικρύσει τις τηλεοπτικές κάμερες και τώρα πρέπει κάθε του κίνηση να είναι κάτω από το άγρυπνο βλέμα τους, δεν είναι ο άνθρωπος που ήταν.
Γίνεται δέσμιος της θέσης του, των προνομίων του, του αξιώματός του. Αυτό που προφανώς επιβεβαιώνει την ταυτότητά του και την ύπαρξή του, ανεπαίσθητα αφαιρεί την ταυτότητα και την ύπαρξή του. Δεν ελέγχει πλέον τον εαυτό του γιατί ο ίδιος ελέγχεται από κάτι άλλο: από τη θέση του και τις προτεραιότητές της, τα χαρακτηριστικά της και τα προνόμια της.
Υπάρχει κάτι εξουθενωτικό σε αυτό τον πειρασμό. Κάτω από το μανδύα της της υπαρξιακής αυτο-επιβεβαίωσης, η ύπαρξη κατάσχεται, αλλοτριώνεται, εξουθενώνεται. Ένας άνθρωπος μεταμορφώνεται σε μια πέτρινη προτομή του. Η προτομή μπορεί να καταδείξει την αιώνια σημασία και φήμη του αλλά την ίδια στιγμή δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια πέτρα.
Ο Kierkegaard έγραψε το Sickness unto Death (ασθένεια προς θάνατον). Επιτρέψτε μου να παραφράσω τον συμπατριώτη σας και να φτιάξω την φράση Power unto death.
Τι μπορούμε να συμπεράνουμε από αυτό; Όχι βέβαια ότι είναι κακό να αφιερώσει κάποιος τον εαυτό του στην πολιτική επειδή η πολιτική είναι, εξ ορισμού, ανήθικη.
What follows is something else. Η πολιτική είναι ένας τομέας της ανθρώπινης δραστηριότητας που δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην ηθική ευαισθησία, στην ικανότητα κριτικού αναστοχασμού, στην πραγματική ευθύνη, στο καλό γούστο, στην διακριτικότητα, στην ικανότητα να κατανοείς τους άλλους, στην αίσθηση της μετριοπάθειας και της ταπεινότητας. Είναι μια δουλιά για και την διακριτικότητα, την ικανότητα να συμπάσχουν με τους άλλους, με μια αίσθηση μετριοπάθειας, με ταπεινότητα. Είναι μια δουλειά για μετριοπαθείς ανθρώπους, για ανθρώπους που δεν μπορούν να εξαπατηθούν.
Αυτοί που υποστηρίζουν ότι η πολιτική είναι βρώμικη ψεύδονται. Η πολιτική είναι ένα είδος δουλειάς που απαιτεί εξαιρετικά αγνούς ανθρώπους γιατί ειναι εξαιρετικά εύκολο να διαβρωθούν ηθικά. Τόσο εύκολα που χωρίς διαρκή επαγρύπνηση μπορεί να μην το αντιληφθείτε καθόλου.
Η πολιτική κατά συνέπεια πρέπει να ασκείται από ανθρώπους που είναι σε εγρήγορση, που διασθάνονται τη διφόρουμενη φύση των υποσχέσεων αυτο-επιβεβαίωσης που την συνοδεύουν.
Δεν έχω ιδέα αν είμαι τέτοιος άνθρωπος. Το μόνο που ξέρω είναι ότι θα πρέπει να είμαι γιατί έχω αποδεχθεί αυτό το αξίωμα.
